Η Κρητική μέλισσα Apis Mellifera Adami, μεγαλούργησε και διέπρεψε χιλιάδες χρόνια πριν, απέσπασε το θαυμασμό όσων τη γνώρισαν τη μελέτησαν και εξακρίβωσαν τις αρετές της. Αυτή η μέλισσα, δεν ήρθε από το πουθενά, ούτε έπεσε από τον ουρανό.
Κάποια χρονική στιγμή βρέθηκε ποιος ξέρει πώς και πότε στο νησί μας. Ο αέρας, ο ήλιος και το περιβάλλον την έκαναν να ριζώσει στην πλούσια Κρητική γη. Η Κρητική μέλισσα η τόσο χαρισματική, μπόρεσε από μόνη της και διέσχισε χιλιετηρίδες. Μεταπήδησε από την προϊστορία στην ιστορία και από το μύθο στην πραγματικότητα, στο σήμερα.
Και μόλις που μπόρεσε να μας επιδείξει τις αρετές και το θησαυρό που έφερε μαζί της, εμείς φανήκαμε νάνοι μπροστά της. Εγκληματήσαμε, εις βάρος της και συνεχίζομε να εγκληματούμε κατά συρροή.
Δολοφονήσαμε και εξαφανίσαμε αυτή τη θαυμάσια μέλισσα.
Η Κρητική μέλισσα στην Μυθολογία
Η Κρητική μέλισσα είναι αυτή που έμελλε ακόμα και σε Θεούς να προσφέρει, όχι μόνο τροφή, αλλά και προστασία .
Η Μέλισσα είναι μία σημαντική μορφή της μυθολογίας που σχετίζεται με την ανατροφή του Δία. Συχνότερα αναφέρεται σαν νύμφη, που ήταν κόρη του βασιλιά της Κρήτης Μελισσέα και δίδαξε στους ανθρώπους τη μελισσοκομία.
Η Μέλισσα έδινε το μέλι της στο θείο βρέφος και παράλληλα φρόντιζε να παίξει μαζί του και να του παρέχει ότι χρειαζόταν σαν παιδί. Παραλλαγές του μύθου που μιλάνε για δύο τουλάχιστον Μέλισσες, όπως ο μύθος του Απολλόδωρου που αναφέρει ότι ο Δίας ανατράφηκε από τις δύο κόρες του βασιλιά της Κρήτης Μελισσέα, τις νύμφες Αδράστεια και Ίδη, αυτές οι νύμφες τον τάιζαν γάλα και μέλι.
Η Κρήτη υπήρξε ανέκαθεν ένα μέρος με πλούσια παραγωγή μελιού.
Μάλιστα το μινωικό μέλι εξαγόταν ήδη από τη 2η χιλιετία π.Χ. συνεπώς είχε μεγάλη σπουδαιότητα για τους ανθρώπους της εποχής εκείνης έτσι δεν μας κάνει εντύπωση που ο πατέρας των θεών είχε ανατραφεί στην Κρήτη με μέλι.
Η Μέλισσα στις ανασκαφές
Η λατρεία στη Μινωική Κρήτη ήταν φυσιοκρατική και έχει να κάνει με την ποιότητα της ζωής των ανθρώπων, όπως προκύπτει από τις παραστάσεις που έχουν διασωθεί. Η μέλισσα και το μέλι είχαν πολλή σημαντική θέση στον μινωικό πολιτισμό, αυτό αποδεικνύεται από τα αρχαιολογικά ευρήματα που απεικονίζουν μέλισσες.
Η «Διπλή Μέλισσα» είναι ένα από τα διάσημα σε όλο τον κόσμο Μινωικά κοσμήματα, που προέρχονται από την νεκρόπολη Χρυσόλακος των Μαλίων. Ένα απίθανο κόσμημα, που παριστάνει δυο μέλισσες να έχουν ανάμεσα στα πόδια τους μια στρογγυλή κηρήθρα (μελόπιτα), όμοια με αυτές που συνήθιζαν να αφιερώνουν στις τράπεζες προσφορών για τη θεότητα. Η τέλεια απόδοση των μελισσών είναι απόλυτα φυσιοκρατική, ενώ το κόσμημα στο σύνολό του φαίνεται να έχει ένα συμβολισμό, που έχει τον πυρήνα του στη ζωή των μελισσών.
Ένα ακόμα χρυσό κόσμημα που βρέθηκε στην νεκρόπολη της Ελεύθερνας το 2010 κρύβει ένα µυστικό. Αν αντιστρέψει κάποιος το κόσµηµα των 3 εκατ. θα διαπιστώσει πως απεικονίζει µία µέλισσα που έχει πρόσωπο και χαρακτηριστική κόµµωση της εποχής που µοιάζει µε περούκα (δαιδαλική οροφωτή φενάκη). «Πρόκειται για µοναδική απεικόνιση της µέλισσας ως θεάς, η οποία γονιµοποιεί τους ρόδακες που βρίσκονται στο πλάι», εξηγεί ο Νίκος Σταµπολίδης.
ΦΥΛΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΛΙΣΣΑΣ
Για την ελληνική μέλισσα έχει γίνει μελέτη των μορφολογικών χαρακτήρων των εργατριών μελισσών της Ηπειρωτικής Ελλάδας (Ifantidis 1979), με την οποία δεν είχαν διαπιστωθεί τότε φαινόμενα υβριδισμού. Επίσης έχει μελετηθεί η αλλοενζυμική ποικιλότητα στις μέλισσες της ηπειρωτικής Ελλάδας (Badino et al. 1988). Η μελέτη αυτή είχε δείξει ότι στην Κρήτη υπήρχε τότε αμιγής φυλή, ενώ πληθυσμοί από περιοχές της Κεντρικής και Βόρειας Ελλάδας εμφανίζονταν διαφοροποιημένοι σε σχέση με τους πληθυσμούς των υπολοίπων.1
Apis Μellifera Αdami -Κρητική μέλισσα)
Η Apis melifera Adami ήταν η αυτόχθονη φυλή μελισσών που συναντούσε κανείς μόνο στην Κρήτη. Ταξινομήθηκε μόλις το 1975 από τον Ruttner. Ήταν εξαιρετικά άγρια και επιθετική, δεν τολμούσε σφήκα να πλησιάσει την κυψέλη της Apis adami ούτε για αστείο. Δούλευε πολύ και έδινε πολύ καλές παραγωγές στους μελισσοκόμους παρά το ξηροθερμικό κλίμα της Κρήτης. Όταν ήταν να σμηνουργήσει έφτιαχνε πάρα πολλά βασιλικά κελιά, και η παλιά βασίλισσα δεν έφευγε από την κυψέλη αν πρώτα δεν έβγαινε από το κελί της η νέα βασίλισσα, έτσι έδινε όσο χρόνο χρειαζόταν ο μελισσοκόμος προκειμένου να πάρει μέτρα καταστολής της σμηνουργίας. Ήταν μέλισσες, πιο μεγάλες σε μέγεθος από αυτές που έχουμε σήμερα, και πιο σκουρόχρωμες. Παλιοί μελισσοκόμοι μιλάνε για ιδιαίτερες ικανότητες που είχαν αυτές οι μέλισσες. Λένε πως ήταν τόσο πολύ εργατική μέλισσα που έβγαινε να συλλέξει ακόμα και με πολύ δυνατό άνεμο, κατά την επιστροφή της όμως στην κυψέλη ο άνεμος την εμπόδιζε να προσγειωθεί ομαλά στην μικρή είσοδο της κυψέλης. Γι αυτό, η Κρητική μέλισσα προσγειωνόταν στο χώμα, έπαιρνε με τα πόδια της ένα μικρό χαλικάκι, το οποίο της επέτρεπε να είναι πιο βαριά και να μην την παρασύρει ο άνεμος, κι όταν έφτανε στην είσοδο της κυψέλης, αμόλαγε το χαλικάκι και έμπαινε ασφαλής στην κυψέλη της.
Εξάπλωση2:
Κρήτη. Σε δείγματα που συνελέγησαν από τον Br. Adam το 1952, διαπιστώθηκε ότι η Κρητική μέλισσα δεν παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά με τις μέλισσες της Ηπειρωτικής Ελλάδας, αλλά με τις μέλισσες της Ανατολής και κυρίως με την A.m.syriaca. Γενικά στην Ανατολική Μεσόγειο οι μέλισσες μπορούν να ομαδοποιηθούν σε δύο μεγάλες ομάδες:
1η: A.m. Cypria, Syriaca, Anatoliaca και Adami (Ν. Αιγαίο),
2η: A.m. Intermissa, Sicula και Carnica (Ιόνιο).
Μορφολογικά χαρακτηριστικά:
Οι εργάτριες μέλισσες είναι δεύτερες σε μέγεθος μετά τις εργάτριες της A.m.caucasica. Έτσι είναι μεγαλύτερη σε μέγεθος (αλλά με μικρότερα φτερά) και με πιο σκοτεινό χρωματισμό σώματος από την A.m.ligustica, αν και ζει πιο νότια από αυτή. Γενικά ο χρωματισμός του σώματος ποικίλλει με σταθερό όμως χαρακτηριστικό το σκοτεινό θώρακα. Οι κηφήνες είναι χαρακτηριστικά μικρού μεγέθους, με χρωματισμό σώματος ομοιόμορφα σκοτεινό.
Βιολογία:
Ξεχειμωνιάζει με επιτυχία ακόμα και σε ψυχρά-εύκρατα κλίματα. Η εκτροφή του γόνου συνεχίζεται καθ’ όλη τη διάρκεια του χειμώνα, ενώ παρουσιάζει έντονη ανάπτυξη από το Φεβρουάριο και μετά φτάνοντας κατά το Μάιο σε 14-18 πλαίσια γόνου. Η τάση σμηνουργίας είναι έντονη (60-200 βασιλικά κελιά ανά μελίσσι). Αν και κάτω από φυσιολογικές συνθήκες παραμένει σχετικά ήρεμη κατά την επιθεώρηση, γίνεται ιδιαίτερα επιθετική όταν οι συνθήκες γίνουν δυσμενής (π.χ. σε ψυχρά κλίματα ή εξ’ αιτίας της παρουσίας εχθρού).
Brother Adam
Ο Βενεδικτίνος μοναχός Brother Adam ήταν ένας από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες στην ιστορία της μελισσοκομίας., γνωστός ως ο άνθρωπος που έψαχνε για την τέλεια μέλισσα.
Ο αδελφός Adam ήθελε να συνδυάσει τις καλύτερες ιδιότητες από διαφορετικές φυλές σε μια νέα μέλισσα, μια φυλή συνδυασμού, προκειμένου να δημιουργήσει μια έξοχη μέλισσα που να συνδυάζει μια μέγιστη συγκομιδή με αντοχή στις ασθένειες και ελάχιστη εργασία.
Γεννήθηκε στις 3 Αυγούστου του 1898 στη νότια Γερμανία και το λαϊκό του όνομα ήταν Karl Kehrle. Όταν ήταν 12 ετών λόγω προβλημάτων υγείας τον έστειλε η μητέρα του στο βενεδικτιανό μοναστήρι του Buckfast, στην κομητεία του Ντέβον της Νοτιοδυτικής Αγγλίας με σκοπό να ζήσει τη ζωή του ως μοναχός.
Το 1915 άρχισε να εργάζεται στο μελισσοκομείο της μονής και το 1919 έγινε υπεύθυνος του μελισσοκομείου.
Όταν το 1915 το άκαρι Acarine εισέβαλε στα βρετανικά νησιά, εξολόθρευσε τις εγγενείς μαύρες μέλισσες. Τότε αποφάσισε να κάνει ένα ταξίδι για να βρει και να συλλέξει βασίλισσες που δεν θα σμηνουργούσαν, θα γεννούσαν πολύ, θα κουβαλούσαν πολύ μέλι, δεν θα λεηλατούσαν και άλλες ιδιότητες.
Έκανε συλλογή από βασίλισσες και μέλισσες συγκρίνοντας τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα τους ανάλογα με τις περιοχές που αυτές ζούσαν.
Επειδή το ταξίδι που έκανε ήταν μεγάλο (110.000 μίλιασυνολικά) οι βασίλισσες ζευγάρωναν με κηφήνες από άλλες ράτσες μελισσών και έτσι αυτή η διαγώνια αναπαραγωγή έκανε να χαθούν τα καθαρά χαρακτηριστικά της κάθε φυλής.
Οι καλύτερες από αυτές τις αποικίες διαμόρφωσαν τη βάση της νέας μέλισσας του μοναχού Adam. Ο μοναχός Adam είναι ευρύτερα γνωστός για την ανάπτυξη της ράτσας μελισσών “Buckfast”. Σε αυτήν βρήκε τα χαρακτηριστικά που αναζητούσε..
Ο Adam παραιτήθηκε από το τμήμα μελισσών στην ηλικία των 93 ετών. Πέθανε την 1η Σεπτεμβρίου του 1996 στο 99ο έτος του.
Έλαβε διάφορα βραβεία, όπως Order of British empire (1973) και German Bundesverdienstkreuz (1974).Στις 2 Οκτωβρίου 1987 διορίστηκε τιμητικά διδάκτορας λόγω της ικανότητάς του στη μελισσοκομία στο Σουηδικό πανεπιστήμιο των γεωργικών επιστημών. Τα αποτελέσματα των μελετών του και τα στοιχεία τα παρέδωσε σε αυτούς που μελετούν τα μορφομετρικά στοιχεία της mellifera Apis και συγκεκριμένα η συλλογή του δόθηκε στο Ερευνητικό Μελισσοκομικό Ινστιτούτο Oberusal του Πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης.
Κατά την επίσκεψη του στην Ελλάδα το 1952, ήρθε στην Κρήτη όπου εντυπωσιασμένος από τα χαρακτηριστικά μελέτησε την ντόπια μέλισσα με την άγρια συμπεριφορά.
Προς τιμή αυτού του μεγάλου μελισσοκόμου, δόθηκε στην μέλισσα της Κρήτης η ονομασία Adami.
Η πορεία προς την εξαφάνιση
«…Τα εισβλητικά ξένα είδη είναι είδη που έχουν εισαχθεί με πρόθεση ή τυχαία σε περιοχές εκτός των φυσικών τους ενδιαιτημάτων όπου έχουν την ικανότητα να εγκατασταθούν, να επικρατήσουν επί των αυτόχθονων ειδών και κυριαρχήσουν στο νέο τους περιβάλλον . Για πολλές χώρες αποτελεί το υπ’ αριθμό δύο οικολογικό πρόβλημα μετά την απώλεια των ενδιαιτημάτων.. Δυστυχώς για την Ελλάδα δεν έχουν γίνει εμπεριστατωμένες μελέτες για τα είδη που έχουν εισβάλει , για την έκταση των ζημιών που έχουν προκαλέσει και για την λήψη μέτρων….
…Τέλος μπορούμε να αναφέρουμε την μεταφορά μελισσών από την ηπειρωτική Ελλάδα στην Κρήτη όπου υπάρχει ένα ενδημικό υποείδος το Apis mellifera adami, το οποίο φαίνεται να έχει εξαφανιστεί λόγω ανταγωνισμού…»3
Δυστυχώς η Apis mellifera adami ήταν πάρα πολύ ευάλωτη στην βαρρόα, έτσι όταν η μελισσοκομία της Κρήτης σχεδόν καταστράφηκε ολοκληρωτικά από την Βαρρόα το 1980 η Apis adami χάθηκε οριστικά. Ίσως ορισμένες να γλίτωσαν αλλά το αμέσως επόμενο διάστημα ήρθαν ανεξέλεγκτα μέλισσες στην Κρήτη, κυρίως Χαλκιδικής για να αντικαταστήσουν τα χαμένα μελισσοσμήνη των Κρητικών. Η όλη κατάσταση αλλά και η πιθανότητα να αλλοιωθούν οι εγχώριες φυλές δεν λήφθηκαν υπόψη, οι όποιες τελευταίες Κρητικές μέλισσες μπασταρδεύτηκαν κι αλλοιώθηκαν τα χαρακτηριστικά τους.
Παλιός ηλικιωμένος μελισσοκόμος της Κρήτης που επισκέφτηκε το μελισσόκηπο του γιου του αναφώνησε:
Που είναι μωρέ οι παλιές μου μέλισσες ???
Μια ερευνητική ομάδα πριν λίγα χρόνια έψαξε ολόκληρη την Κρήτη, αλλά και τα νησάκια γύρω από αυτή με την ελπίδα να βρεθεί κάπου σε κάποιο απομακρυσμένο μέρος η παλιά φυλή της μέλισσας Adami, μάταια όμως. Η ταφόπλακα ήρθε στο παγκόσμιο συνέδριο μελισσοκομίας που έγινε την άνοιξη του 2010 στα Χανιά (ΜΑΙΧ) , όπου παρουσιάστηκαν τα αρνητικά αποτελέσματα της έρευνας. Μόνο γονίδια της Apis adami ανιχνεύθηκαν και όχι αυτούσια η φυλή. Τα γονίδια της Apis adami υπάρχουν και στην Buckfast τη μέλισσα του μοναχού Adam ο οποίος είδε και εκτίμησε τα προτερήματα της Κρητικής μέλισσας από την οποία δημιούργησε μετέπειτα την δική του μέλισσα. Πιθανόν το έργο του μοναχού Adam να αρχίζει τώρα και ίσως με την ανάγνωση του DNA κάποια στιγμή στον πλανήτη μας να πετούνε πάλι οι πρώτες ράτσες των μελισσών.
Τώρα έχουν μείνει μόνο οι ωραίες ιστορίες και οι αναμνήσεις για αυτή την νευρική και λεβέντικη μέλισσα.
Για την ώρα η Apis Μellifera Αdami αποτελεί παρελθόν.
Άρθρο δημοσιευμένο στην εφημερίδα “ΡΕΘΕΜΝΟΣ 7-5-2011″
Λουλούδης Ηλίας , carot-cherries.blogspot.com
Πηγές- Βιβλιογραφία
1Περίληψη πρακτικών 1ο ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑΣ ΣΗΡΟΤΡΟΦΙΑΣ 29 Νοεμβρίου – 1 Δεκεμβρίου 2002 ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΑΘΗΝΩΝ ΦΥΛΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΛΙΣΣΑΣ Apis mellifera Μπουγά Μ. Εργαστήριο Σηροτροφίας - Μελισσοκομίας, Γ.Π.Α
2ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΜΕΛΙΣΣΑΣ Γούναρη Σοφία Γεωπόνος, Ερευνήτρια ΕΘΙΑΓΕ
3Ζωική Ποικιλότητα σελίδα 168 Α. Λεγάκις Ρ Τζανετάτου- Πολυμένη Σ Γκιώκας Κ Σωτηρόπουλος Αθήνα 2010 Τομ Ζωολογίας – Θαλάσιας Βιολογίας Παν Αθηνών
Εφ ΠΑΤΡΙΣ 16-4-2005 «Απειλή για τη μελισσοκομία η εισαγωγή μελισσών» πρόεδρος του Μελισσοκομικού Συλλόγου Ανατολικής Κρήτης Κώστας Σαββάκης
Ιστολόγιο https://melissocosmos.blogspot.com
Ηλεκτρονική βιβλιοθήκη ΤΕΙ Κρήτης Μελισσοκομία http://www.lib.teiher.gr
Brother Adam and the Buckfast Bee http://www.buckfast.org.uk/site.php?use=bees
Brother Adam Biography http://perso.fundp.ac.be/~jvandyck/homage/biogen.html
Πηγή
https://agonigrammi.wordpress.com/
Κατά την επίσκεψη του στην Ελλάδα το 1952, ήρθε στην Κρήτη όπου εντυπωσιασμένος από τα χαρακτηριστικά μελέτησε την ντόπια μέλισσα με την άγρια συμπεριφορά.
Προς τιμή αυτού του μεγάλου μελισσοκόμου, δόθηκε στην μέλισσα της Κρήτης η ονομασία Adami.
Η πορεία προς την εξαφάνιση
«…Τα εισβλητικά ξένα είδη είναι είδη που έχουν εισαχθεί με πρόθεση ή τυχαία σε περιοχές εκτός των φυσικών τους ενδιαιτημάτων όπου έχουν την ικανότητα να εγκατασταθούν, να επικρατήσουν επί των αυτόχθονων ειδών και κυριαρχήσουν στο νέο τους περιβάλλον . Για πολλές χώρες αποτελεί το υπ’ αριθμό δύο οικολογικό πρόβλημα μετά την απώλεια των ενδιαιτημάτων.. Δυστυχώς για την Ελλάδα δεν έχουν γίνει εμπεριστατωμένες μελέτες για τα είδη που έχουν εισβάλει , για την έκταση των ζημιών που έχουν προκαλέσει και για την λήψη μέτρων….
…Τέλος μπορούμε να αναφέρουμε την μεταφορά μελισσών από την ηπειρωτική Ελλάδα στην Κρήτη όπου υπάρχει ένα ενδημικό υποείδος το Apis mellifera adami, το οποίο φαίνεται να έχει εξαφανιστεί λόγω ανταγωνισμού…»3
Δυστυχώς η Apis mellifera adami ήταν πάρα πολύ ευάλωτη στην βαρρόα, έτσι όταν η μελισσοκομία της Κρήτης σχεδόν καταστράφηκε ολοκληρωτικά από την Βαρρόα το 1980 η Apis adami χάθηκε οριστικά. Ίσως ορισμένες να γλίτωσαν αλλά το αμέσως επόμενο διάστημα ήρθαν ανεξέλεγκτα μέλισσες στην Κρήτη, κυρίως Χαλκιδικής για να αντικαταστήσουν τα χαμένα μελισσοσμήνη των Κρητικών. Η όλη κατάσταση αλλά και η πιθανότητα να αλλοιωθούν οι εγχώριες φυλές δεν λήφθηκαν υπόψη, οι όποιες τελευταίες Κρητικές μέλισσες μπασταρδεύτηκαν κι αλλοιώθηκαν τα χαρακτηριστικά τους.
Παλιός ηλικιωμένος μελισσοκόμος της Κρήτης που επισκέφτηκε το μελισσόκηπο του γιου του αναφώνησε:
Που είναι μωρέ οι παλιές μου μέλισσες ???
Μια ερευνητική ομάδα πριν λίγα χρόνια έψαξε ολόκληρη την Κρήτη, αλλά και τα νησάκια γύρω από αυτή με την ελπίδα να βρεθεί κάπου σε κάποιο απομακρυσμένο μέρος η παλιά φυλή της μέλισσας Adami, μάταια όμως. Η ταφόπλακα ήρθε στο παγκόσμιο συνέδριο μελισσοκομίας που έγινε την άνοιξη του 2010 στα Χανιά (ΜΑΙΧ) , όπου παρουσιάστηκαν τα αρνητικά αποτελέσματα της έρευνας. Μόνο γονίδια της Apis adami ανιχνεύθηκαν και όχι αυτούσια η φυλή. Τα γονίδια της Apis adami υπάρχουν και στην Buckfast τη μέλισσα του μοναχού Adam ο οποίος είδε και εκτίμησε τα προτερήματα της Κρητικής μέλισσας από την οποία δημιούργησε μετέπειτα την δική του μέλισσα. Πιθανόν το έργο του μοναχού Adam να αρχίζει τώρα και ίσως με την ανάγνωση του DNA κάποια στιγμή στον πλανήτη μας να πετούνε πάλι οι πρώτες ράτσες των μελισσών.
Τώρα έχουν μείνει μόνο οι ωραίες ιστορίες και οι αναμνήσεις για αυτή την νευρική και λεβέντικη μέλισσα.
Για την ώρα η Apis Μellifera Αdami αποτελεί παρελθόν.
Άρθρο δημοσιευμένο στην εφημερίδα “ΡΕΘΕΜΝΟΣ 7-5-2011″
Λουλούδης Ηλίας , carot-cherries.blogspot.com
Πηγές- Βιβλιογραφία
1Περίληψη πρακτικών 1ο ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑΣ ΣΗΡΟΤΡΟΦΙΑΣ 29 Νοεμβρίου – 1 Δεκεμβρίου 2002 ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΑΘΗΝΩΝ ΦΥΛΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΛΙΣΣΑΣ Apis mellifera Μπουγά Μ. Εργαστήριο Σηροτροφίας - Μελισσοκομίας, Γ.Π.Α
2ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΜΕΛΙΣΣΑΣ Γούναρη Σοφία Γεωπόνος, Ερευνήτρια ΕΘΙΑΓΕ
3Ζωική Ποικιλότητα σελίδα 168 Α. Λεγάκις Ρ Τζανετάτου- Πολυμένη Σ Γκιώκας Κ Σωτηρόπουλος Αθήνα 2010 Τομ Ζωολογίας – Θαλάσιας Βιολογίας Παν Αθηνών
Εφ ΠΑΤΡΙΣ 16-4-2005 «Απειλή για τη μελισσοκομία η εισαγωγή μελισσών» πρόεδρος του Μελισσοκομικού Συλλόγου Ανατολικής Κρήτης Κώστας Σαββάκης
Ιστολόγιο https://melissocosmos.blogspot.com
Ηλεκτρονική βιβλιοθήκη ΤΕΙ Κρήτης Μελισσοκομία http://www.lib.teiher.gr
Brother Adam and the Buckfast Bee http://www.buckfast.org.uk/site.php?use=bees
Brother Adam Biography http://perso.fundp.ac.be/~jvandyck/homage/biogen.html
Πηγή
https://agonigrammi.wordpress.com/