Σε προηγούμενο τεύχος είχαμε αναφέρει ότι το Φλασκί ή Βρασκί όπως ονομάζεται σε μερικά μέρη της Κρήτης αποτελεί τον πρόδρομο της σύγχρονης κυψέλης, αφού οι κινούμενες κηρύθρες του έδωσαν το έναυσμα για την πληρέστερη παρατήρηση του σμήνους και συνεπώς την καλύτερη ανάπτυξη της σύγχρονης μελισσοκομίας.
Όμως στην Ανατολική Κρήτη, χρησιμοποιήθηκε μια άλλη μορφή κυψέλης, που κατά περίεργο τρόπο ήταν εκ διαμέτρου αντίθετη από τις κυψέλες που χρησιμοποίησε η υπόλοιπη Κρήτη και που η ιστορία τους πηγάζει από τα βάθη των Μινωικών χρόνων.
Το Διψέλι ή χαλίκι είναι ένας κυλινδρικός σωλήνας οριζόντια τοποθετημένος ως προς τον άξονα του, αλλά με άνιση την διάμετρο των δύο ανοικτών άκρων του. Έτσι το ένα άκρο που αποτελεί και την είσοδο του σμήνους, είναι 33 έως 34 cm περίπου, ενώ το άλλο άκρο που θεωρείται η πίσω πλευρά της ιδιόρρυθμης αυτής κυψέλης είναι 23 έως 24 cm. Το μήκος αυτού του πυραμοειδούς σωλήνα ήταν από 70 έως 80 cm.
Όλες αυτές οι διαστάσεις, μπορούσαν να ποικίλουν μέχρι και λίγα εκατοστά, ανάλογα με το πάχος του πηλού αλλά και την τέχνη και μαστοριά του κατασκευαστή.
Αν και σήμερα αποτελεί παρελθόν η κατασκευή τέτοιων κυψελών στην Κρήτη, ωστόσο μερικά από αυτά διασώζονται σε παλαιά εγκατελειμένα μελισσοκομία ( από τα ελάχιστα που έμειναν στις πιο δύσβατες περιοχές ), σε αυλές σπιτιών ως διακοσμητικά ή γλάστρες και σε αποθήκες μελισσοκόμων αποτελώντας μουσειακό είδος.
Το Διψέλι ή χαλίκι δεν είναι γνωστό πως έφτασε στην Κρήτη. Μερικοί ισχυρίζονται ότι είναι μια μετεξέλιξη των κούφιων κορμών δέντρων όπου φώλιαζαν τα σμήνη των μελισσών για να εγκαταστήσουν την κοινωνία τους και που οι άνθρωποι συγκέντρωναν σε συγκεκριμένη τοποθεσία για να αποτελέσουν τα πρώτα μελισσοκομία. ( πράγμα πολύ απίθανο).
Κάποιοι άλλοι λένε ότι το διψέλι, έφτασε στην Κρήτη από τα νησιά των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου όπου υπήρχε ζωηρό εμπόριο ειδικά με την ανατολική πλευρά του Νησιού. Πάντως παρόμοιοι ή και του ίδιου τύπου κυψέλες χρησιμοποιούνταν στα νησιά του ανατολικού και νοτίου Αιγαίου και μάλιστα με την ίδια ονομασία ( όπως τα λένε στη Σάμο – Διψέλι ) αλλά και με παρόμοια ή και διαφορετική ονοματολογία όπως, Υψέλη, Γυψέλη, Τσιβέρτι, Βουβάνι, Χαστρί, Κουβάνι, Βουτί κ.α.
Πιθανότερη όμως εκδοχή είναι ότι το Διψέλι προήλθε από τις βόρειες περιοχές της Αιγύπτου. Ιστορικές αναφορές αλλά και ανάγλυφες παραστάσεις δείχνουν ότι οι Αιγύπτιοι μελισσοκόμοι χρησιμοποιούσαν ομοιόμορφους κυλινδρικούς σωλήνες ως κυψέλες τους οποίους έκτιζαν τον ένα επάνω στον άλλο σχηματίζοντας ένα τοίχο από μελισσοσμήνη.
Από την άλλη, η Κρήτη έκανε εξαγωγή μελιού προς την Αίγυπτο, λόγω της ανώτερης ποιότητας του και φαίνεται, ότι η ισχυρή εμπορική συναλλαγή μεταξύ Αιγύπτου και Νοτιοανατολικής Κρήτης είχε σαν αποτέλεσμα την εισαγωγή αυτού του τύπου κυψέλης, εξυπηρετώντας και αγγειοπλαστικές ιδιαιτερότητες του Νησιού ( αυτή τουλάχιστον φαίνεται και η λογικότερη εκδοχή ).
Όσο για την ονομασία του « Διψέλι », πιθανότατα προήλθε από την παραφθορά της λέξης – Διπλή Κυψέλη, επειδή όπως θα δούμε και παρακάτω η σωληνοειδής αυτή κυψέλη δεχόταν τις επεμβάσεις του μελισσοκόμου και από τα δύο άκρα της ( εμπρός και πίσω ) σαν διπλή κυψέλη. Επίσης την ονόμαζαν και « χαλίκι » κατά άλλους γιατί ήταν πήλινη και για μερικούς επειδή αυτή τοποθετώνταν επάνω σε πέτρες ( χαλίκια ) στο έδαφος, ειδικά διαμορφωμένα ώστε η βάση του να βρίσκεται σε ευθεία θέση. Ακόμα τα σκέπαζαν με ξερόκλαδα και πέτρες ώστε να προστατεύονται από τον αέρα, τον καύσωνα αλλά και την φθορά τους.
Όπως προαναφέραμε το Διψέλι χρησιμοποιήθηκε αποκλειστικά και μόνο στην Ανατολική Κρήτη, μια περιοχή που αρχίζει από τα χωριά της Βιάννου και του Μεραμβέλλου και φτάνει μέχρι το ανατολικότερο άκρο της Σητείας και της Ζήρου , μια δηλαδή περιοχή κατ’ εξοχήν ορεινή, όπου τα μελισσοκομία ήταν σκαρφαλωμένα στις πιο απόκρημνες βουνοπλαγιές. Τέτοια παλαιά μελισσοκομία μπορεί να συναντήσει κανείς στο δάσος του Σελάκανου, του Χρηστού, των Μαλλών αλλά και στην ευρύτερη περιοχή.
Καταλαβαίνει λοιπόν κανείς πόσο δύσκολες ήταν σε μερικές περιπτώσεις, οι μελισσοκομικές δραστηριότητες σε αυτές τις δύσβατες περιοχές.
Οι μελισσοκομικές επεμβάσεις που έκανε ο μελισσοκόμος στο Διψέλι ήταν αρκετά διαφοροποιημένες από αυτές στο Φλασκί. Ο λόγος ήταν ότι το φλασκί ήταν προσβάσιμο σε όλο το φάσμα του σμήνους λόγω των κινητών κηρυθρών που διέθετε, πράγμα που δύσκολα μπορούσε να γίνει στο κλειστό Διψέλι. Έτσι οι επεμβάσεις του μελισσοκόμου στο Διψέλι έπρεπε να είναι προσεγμένες και συγκεκριμένες.
Για παράδειγμα ο τρύγος του μελιού δεν ήταν και ότι το ευκολότερο, επειδή ο μελισσοκόμος δεν μπορούσε να γνωρίζει την ποσότητα μελιού και γόνου που υπήρχε στο εσωτερικό του Διψελιού. Έτσι για καλύτερη εκμετάλλευση και συνεχή ανανέωση των κηρυθρών τρυγούσαν την μια χρονιά από την πλευρά με το μεγάλο άνοιγμα όπου αποτελούσε και την είσοδο του σμήνους και την επόμενη χρονιά από το μικρό άνοιγμα που ήταν η πίσω πλευρά της κυψέλης.
Σε αυτή την περίπτωση ο μελισσοκόμος αφού έπαιρνε το Διψέλι από τη θέση του και το πήγαινε σε ένα διαμορφωμένο σκιερό χώρο ( κάτι που δεν γινόταν με τα φλασκιά ούτε γίνεται με τις σύγχρονες κυψέλες ), ξεκινούσε να τρυγά αφαιρώντας την κάθετη ως προς τον άξονα της κυψέλης κηρύθρα. Η εργασία αυτή γινόταν με το ειδικό εργαλείο που ονομαζόταν « τσάκος ή τσερτσέτο », ( ένα σιδερένιο μαχαίρι που ήταν δρεπανοειδές στην μπροστινή πλευρά του ), κατόπιν έβαζε το χέρι και δίπλωνε λίγο την κηρύθρα με το μέλι για να χωρέσει από το στενό άνοιγμα, αφού όσο προχωρούσε προς την μπροστινή μεριά το άνοιγμα του Διψελιού μεγάλωνε και συνεπώς μεγάλωνε και το μέγεθος των κηρυθρών ( πίττας ).
Σε μερικές πλούσιες σε μέλι χρονιές οι μέλισσες έκτιζαν τις κηρύθρες τους πλάγια, σχεδόν παράλληλα με τον άξονα του Διψελιού. Τότε η επέμβαση ήταν δυσκολότερη λόγω του περιορισμένου χώρου και τα Διψέλια αυτά τα ονόμαζαν «Σπαθινά».
Ένα χαρακτηριστικό ακόμα ήταν ότι ο μελισσοκόμος μπορούσε να αυξήσει τον αριθμό των Διψελιών του, κάνοντας τεχνητή σμηνουργία και όχι να περιμένει να βρει κάποιο σμήνος όπως γινόταν σε άλλους τύπους κυψελών.
Σε αυτή την περίπτωση άνοιγε την μπροστινή ( μεγάλη ) πλευρά ενός Διψελιού, έπαιρνε δύο ή τρεις κηρύθρες με γόνο και μέλισσες και τις τοποθετούσε στην αντίστοιχή θέση ενός κενού Διψελιού, δημιουργώντας ένα νέο σμήνος που με τη σειρά του αυτό θα δημιουργούσε μια νέα κοινωνία μελισσών.
Τις κηρύθρες τις οποίες έβαζε στο νέο σμήνος, τις στήριξε με δύο κομμάτια λυγαριάς τα οποία τοποθετούσε χιαστά.
Σημαντικός επίσης είναι και ο τρόπος ή το υλικό με το οποίο ο μελισσοκόμος έκλεινε το μεγάλο και το μικρό άνοιγμα του Διψελιού. Αυτό αποτελούνταν από μια καλά πελεκημένη φλούδα πεύκου ( άφθονα στο Νομό Λασιθίου ) που τον ονόμαζαν «πίτυκα» και τον εφάρμοζαν με τέχνη στα ανοίγματα ώστε διατηρούσε την ασφάλεια του σμήνους από τους φυσικούς του εχθρούς όσο και τη στεγανότητα από τις αντίξοες καιρικές συνθήκες. Έτσι ο πίτυκας της εμπρόσθιας πλευράς είχε ένα άνοιγμα στη βάση του όπου αποτελούσε την είσοδο του σμήνους, ενώ από την πίσω ( μικρή ) πλευρά είχε ένα άνοιγμα στο επάνω μέρος όπου επέτρεπε στο μελισσοκόμο να παρακολουθεί την πορεία του σμήνους.
Αυτό το άνοιγμα, το ονόμαζαν « Ορδίνι ».
Τέλος θα επισημάνουμε ότι τα Διψέλια ή Χαλίκια, μπορούσαν να μεταφερθούν από μια περιοχή σε μια άλλη, για να εκμεταλλευτούν οποιαδήποτε ανθοφορία ή μελιτοφορία. Αυτό γινόταν με το καλό κλείσιμο του Διψελιού και την τοποθέτηση του σε ένα πολύ χονδρό τσουβάλι. Ύστερα τον λόγο είχαν τα γερά πόδια και ο ώμος του μελισσοκόμου όπου με τη βοήθεια της « Μελισσόβεργας », ( ραβδί κυρίως από ξύλο πρίνου ώστε να βοηθάει στο αντιστάθμισμα του βάρους του Διψελιού από τον άλλο ώμο ), μπορούσε να μεταφέρει ένα μόνο Διψέλι ενώ τα φορτηγά ζώα μπορούσαν να μεταφέρουν δύο .
Πάντως η πλούσια μελισσοκομική παράδοση τα σπάνια φυτά και βότανα και η μοναδική ποιότητα του μελιού της Κρήτης κάνουν τη μελισσοκομία ένα τομέα άξιο προσοχής.
Για τονMELISSOCOSMO
Κοτζιάς Γεώργιος
Εκπαιδευτής Μελισσοκόμος
Τηλ. : 2810-234100 - κινητό 6972855754